Umowa darowizny to popularna i powszechnie stosowana forma przeniesienia własności majątku na rzecz osób trzecich. Nie każdy jednak wie, iż prawo przewiduje również możliwość odwołania darowizny. Jak to wygląda w praktyce?
Pojęcie darowizny
Zgodnie z art. 888 Kodeksu Cywilnego – „Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku”. Oznacza to, iż obdarowany nie ponosi kosztów związanych z korzystaniem z darowizny.
Odwołanie darowizny
Art. 898 § 1 Kodeksu Cywilnego przewiduje możliwość odwołania darowizny. Wskazuje bowiem, iż „darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności”. Konieczne jest zatem wyjaśnienie pojęcia rażącej niewdzięczności.
Rażąca niewdzięczność obdarowanego oznacza nieprzyjazne zachowanie się bądź zaniechanie obdarowanego, które jest skierowane przeciwko darczyńcy, a więc nosi znamiona krzywdzącego lub wysoce niewłaściwego wobec niego.
Jako rażącą niewdzięczność uznaje się następujące zachowania obdarowanego:
- brak sprawowania lub zapewnienia należytej opieki darczyńcy – jeśli umowa zawierała taki zapis,
- odmowa sprawowania opieki nad darczyńcą podczas ciężkiej choroby,
- nie wypełnianie obowiązku alimentacyjnego mimo możliwości,
- dopuszczenie się przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu, mieniu czy majątku darczyńcy, jak na przykład pobicie, fizyczne i psychiczne znęcanie się, kradzież czy oszustwo.
Warto przy tym pamiętać, iż z punktu widzenia obowiązującego prawa nie wszystkie niewłaściwe zachowania obdarowanego uznawane są za rażąco niewłaściwe, co obrazują poniższe przykłady:
-„Pod pojęcie rażącej niewdzięczności nie podpada każdy przejaw zachowania obdarowanego, który jest odbierany przez darczyńcę, jako mu niechętny, a nawet wrogi. Nie mieszczą się w tym pojęciu zachowania, które mogą być oceniane, jako niewłaściwe, z racji naruszenia reguł życia w rodzinie, ale nie wykraczają poza granice zwykłych konfliktów życia codziennego, zwłaszcza wywołanych zachowaniem darczyńców” – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku I Wydział Cywilny z dnia 16 stycznia 2014 r. I ACa 646/13
– „Czyny nieumyślne obdarowanego, a nawet drobne czyny umyślne niewykraczające poza zwykłe konflikty życiowe, rodzinne, jak też wywołane zachowaniem się darczyńcy nie wyczerpują znamion rażącej niewdzięczności. W pojęciu „rażącej niewdzięczności” nie mieszczą się zachowania, które mogą być oceniane, jako niewłaściwe, z racji naruszenia reguł życia w rodzinie, ale nie wykraczają poza granice zwykłych konfliktów życia codziennego, zwłaszcza, jeśli konflikt taki jest sprowokowany lub podtrzymywany na skutek zachowań samego darczyńcy” – Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – I Wydział Cywilny, z dnia 17 czerwca 2014 r., I ACa 63/14.
-„Zawiedzione oczekiwania darczyńcy, co do należytego zajmowania się przez obdarowanego przedmiotem darowizny nie mogą uzasadniać odwołania darowizny na podstawie art. 898 § 1 KC.” – Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna, z dnia 2 grudnia 2005 r. II CK 265/05.
Jak wynika z powyższego, istnieją sytuacje konfliktowe pomiędzy darczyńcą a obdarowanym, które nie noszą znamion rażącej niewdzięczności, gdyż należą do sfery zwykłych konfliktów rodzinnych.
Termin do odwołania darowizny
Warto wiedzieć, w jakim czasie darowizna może zostać odwołana. Zgodnie z art. 899 § 3 Kodeksu Cywilnego darowizny nie można odwołać po upływie roku od daty, w której darczyńca bądź osoba uprawniona do odwołania dowiedziała się o rażącej niewdzięczności obdarowanego.
Oznacza to zatem, iż jeśli w ciągu wskazanego w przepisach okresu darowizna nie została odwołana to: albo obdarowanemu zachowanie zostało wybaczone, albo uprawniony do odwołania nie potraktował go jako czynu o rażącej niewdzięczności.
Forma odwołania darowizny
Art. 900 Kodeksu Cywilnego wskazuje, iż „odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie”. Zgodnie z przeważającym poglądem, oświadczenie to dla swojej skuteczności, nie musi wskazywać przyczyny odwołania darowizny. Niemniej jednak, warto zamieścić krótki opis konkretnej sytuacji bądź zachowania obdarowanego świadczących o dopuszczeniu się przez niego rażącej niewdzięczności ((art. 898 § 1 KC).)
Ponadto należy pamiętać, iż oświadczenie będzie ważne z prawnego punktu widzenia, jeśli zostanie doręczone obdarowanemu – do rąk własnych bądź wysłane listem poleconym za potwierdzeniem odbioru. Odwołanie darowizny staje się zatem skuteczne z chwilą, gdy obdarowany mógł zapoznać się z jego treścią.
W przypadku odwołania darowizny w postaci nieruchomości, oprócz wyżej wskazanego oświadczenia, konieczne jest również zawarcie umowy w formie aktu notarialnego, która ponownie przeniesie prawo własności nieruchomości, użytkowania wieczystego bądź spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu.
Powództwo o „odwołanie darowizny”
Często dochodzi do sytuacji, w której obdarowany nie zgadza się z decyzją darczyńcy i nie zamierza dokonać zwrotu otrzymanej darowizny. W takiej sytuacji konieczne jest skierowanie sprawy na drogę postępowania sądowego. Nie jest to jednak „powództwo o odwołanie darowizny” bowiem, zgodnie z art. 900 k.c. odwołanie darowizny następuje przez samo oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie. Darczyńca, który cofną darowiznę, powinien zatem skierować do Sądu pozew o zwrot przedmiotu darowizny.
W przypadku nieruchomości, należy wnieść do Sądu pozew o zobowiązanie obdarowanego do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia własności na rzecz darczyńcy. Zgodnie z obowiązującym orzecznictwem, samo złożenie oświadczenia o odwołaniu darowizny nieruchomości z powodu rażącej niewdzięczności nie jest równoznaczne z przejściem nieruchomości z obdarowanego na darczyńcę. Stwarza ono obowiązek zwrócenia nieruchomości zgodnie z przepisami o bezpodstawnym wzbogaceniu. Prawomocne orzeczenie sądu, które stwierdza obowiązek strony do złożenia oznaczonego oświadczenia woli zastępuje to oświadczenie (art. 64 k.c. oraz art. 1047 k.p.c.). (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 stycznia 1967 r. (III CZP 19/66, OSNCP 1968 nr 5, poz 79)
Należy zatem pamiętać, że sama skuteczność odwołania darowizny pod kątem przesłanek przewidzianych w art. art. 898 i 899 k.c. może być badana przez Sąd w ramach toczącego się postępowania w sprawie o zwrot przedmiotu darowizny albo – po wykazaniu interesu prawnego – w sprawie o ustalenie (art. 189 KPC), że darowizna została lub nie została skutecznie odwołana (Postanowienie Sądu Najwyższego z 08.05.1997 r., II CKN 146/97,)