W świetle prawa władza rodzicielska stanowi zbiór uprawnień oraz obowiązków rodziców wobec ich dzieci. W pewnych sytuacjach może ona zostać ograniczona zarówno w stosunku do jednego, jak i obojga rodziców.
W jakich okolicznościach może do tego dojść oraz jak przebiega procedura ograniczenia władzy rodzicielskiej?
Obowiązki i uprawnienia rodziców wynikające z władzy rodzicielskiej
Zgodnie z art. 95 Kodeksu Opiekuńczego i Rodzinnego, do podstawowych obowiązków rodziców należy dbanie o dobro dziecka poprzez zapewnienie mu odpowiedniego wychowania, bezpieczeństwa oraz opieki nad nim i jego majątkiem aż do uzyskania przez niego pełnoletności.
Władzę rodzicielską może posiadać jedynie osoba, która ma ukończone 18 lat lub osoba, która mimo niepełnoletności zawarła legalny (za zgodą sądu) związek małżeński i tym samym ma pełną zdolność do czynności prawnych.
Należy zaznaczyć, iż prawo gwarantuje rodzicom możliwość wychowania oraz edukacji dziecka zgodnie z ich przekonaniami religijnymi, oraz moralnymi przy jednoczesnym poszanowaniu godności, wolności, sumienia innych praw dziecka oraz jego dojrzałości. Rodzice mają również prawo oczekiwać od dziecka posłuszeństwa. Jednakże nie mają prawa stosowania wobec nich kar cielesnych.
Artykuł 97 KRO wskazuje, iż rodzice powinni wspólnie podejmować decyzję w istotnych dla dziecka kwestiach. W przypadku, gdy nie są oni w stanie dojść między sobą do porozumienia, rozwiązanie sporu może zostać powierzone sądowi.
Okoliczności ograniczenia władzy rodzicielskiej
Ograniczenie władzy rodzicielskiej może nastąpić wówczas gdy zagrożone jest dobro dziecka. Dobro dziecka jest bowiem wartością nadrzędną i podlega szczególnej ochronie. Z tego powodu Sądowi Rodzinnemu przysługują szerokie kompetencje w kwestii regulowania władzy rodzicielskiej. W praktyce oznacza to, że Sąd opiekuńczy może wydać każde zarządzenie, jakiego w danych okolicznościach wymaga dobro dziecka (art. 109 KRO)
Dobro dziecka może być zagrożone przede wszystkim z powodu niewłaściwego wykonywania władzy rodzicielskiej, które może polegać na:
- zaniedbywaniu potrzeb dziecka,
- nieodpowiednim dbaniu o zdrowie dziecka,
- zaniechaniu realizacji obowiązku szkolnego,
- pozostawienie dziecka bez właściwej opieki,
- doprowadzenie do sytuacji powstania zagrożenia zdrowia lub nawet życia dziecka.
Do najbardziej skrajnych zaniedbań i zagrożeń dobra dziecka dochodzi zazwyczaj w rodzinach patologicznych, gdzie nadużywany jest alkohol lub narkotyki. Pojawia się agresja fizyczna i psychiczna.
Coraz częściej możemy usłyszeć o rodzicach opiekujących się dzieckiem pod wpływem alkoholu i/lub narkotyków, prowadzeniu pojazdów w stanie nietrzeźwości wraz z dzieckiem na tylnym siedzeniu czy spacerowaniu z dzieckiem przy jednoczesnym spożywaniu alkoholu. Bez znaczenia jest to, czy zaniedbania rodzica względem dziecka mają charakter permanentny, czy też incydentalny.
Trzeba również pamiętać, że dobro dziecka może zostać zagrożone z przyczyn przez rodziców niezawinionych. W sytuacjach gdzie trudności w wykonywaniu władzy rodzicielskiej nie są następstwem zaniedbań rodziców, a mogą wynikać z ich trudnej sytuacji życiowej czy upośledzenia umysłowego.
Przepis art. 109 KRO nie uzależnia wydawania przez Sąd opiekuńczy niezbędnych zarządzeń od przyczyn nienależytego wykonywania władzy rodzicielskiej, lecz zmierza do usunięcia wszelkiego rodzaju źródeł zagrożenia dobra dziecka bez względu na to, czy trudności w wykonywaniu władzy rodzicielskiej są przez rodziców zawinione.
Z tego powodu, trzeba podkreślić, że ingerencja Sądu nie ma represyjnego charakteru. Celem ograniczenia władzy rodzicielskiej na podstawie art. 109 KRO jest bowiem zarówno ochrona dziecka, jak i niesienie pomocy rodzicom, w taki sposób, aby umożliwić im właściwe wykonywanie władzy rodzicielskiej w przyszłości.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej w przypadku rozwodu
Ograniczenie władzy rodzicielskiej może nastąpić również w sytuacji, gdy doszło do rozłączenia rodziców (rozwód, separacja). Zgodnie z art. 107 KRO, jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania.
Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Sąd może pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom, jeżeli przedstawili zgodne z dobrem dziecka porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem, i jest zasadne oczekiwanie, że będą współdziałać w sprawach dziecka.
Należy podkreślić, iż powyższe zagadnienie wymaga bardziej szczegółowego omówienia. Z tego względu zostanie mu poświęcony osoby artykuł.
Procedura ograniczenia władzy rodzicielskiej
Ograniczenie władzy rodzicielskiej może nastąpić wskutek:
- złożenia wniosku przez jednego z rodziców,
- złożenia wniosku przez każdego, kto ma odpowiednią wiedzę na temat okoliczności uzasadniających, iż dziecku dzieje się krzywda w wyniku nienależycie sprawowanej władzy rodzicielskiej (np. w przypadku uzasadnionych przypuszczeń o biciu, zaniedbaniu lub niedożywieniu dziecka),
- wszczęcia przez sąd postępowania z urzędu.
Wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej może zostać złożony między innymi przez placówki oświatowe, policję, opiekę społeczną, organy samorządu oraz administracji rządowej, organizacje i placówki sprawujące opiekę nad dzieckiem.
Złożenie wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej
Wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej należy skierować do Sądu Rejonowego, Wydział Rodzinny, właściwy dla miejsca zamieszkania dziecka. Trzeba pamiętać, że miejsce zamieszkania dziecka nie jest tożsame z jego miejscem zameldowania.
Co powinien zawierać wniosek?
- datę i miejscowość,
- oznaczenie i adres Sądu, do którego jest kierowany,
- imię i nazwisko wnioskodawcy,
- imię i nazwisko uczestników postępowania – zazwyczaj jest to rodzic oraz małoletnie dzieci,
- żądanie ograniczenia władzy rodzicielskiej,
- uzasadnienie wniosku,
- załączenie aktu urodzenia dzieci,
- załączenie aktu małżeństwa – jeżeli rodzice pozostają w związku małżeńskim
- powołanie świadków lub inne dowody na poparcie twierdzeń zawartych w uzasadnieniu wniosku.
Złożenie wniosku o ograniczenie władzy rodzicielskiej podlega opłacie sądowej 40 zł, w przypadku zmiany wyroku rozwodowego w części dotyczącej władzy rodzicielskiej opłata wynosi 100 zł.
Wniosek o ograniczenie władzy rodzicielskiej rozstrzygany jest przez sąd w postępowaniu nieprocesowym, a postanowienie wydawane jest wyłącznie po przeprowadzeniu rozprawy sądowej.
Należy pamiętać, iż od wyroku sądu w sprawie ograniczenia władzy rodzicielskiej przysługuje apelacja, którą należy wnieść do sądu rejonowego w terminie do 2 tygodni od daty otrzymania postanowienia przez zaskarżonego.
Jeśli strona skarżąca nie żądała sporządzenia uzasadnienia orzeczenia w terminie tygodniowym od ogłoszenia postanowienia, termin do wniesienia apelacji biegnie od dnia, w którym upłynął termin do żądania uzasadnienia.
Ingerencja sądu we władzę rodzicielską
Jak wyżej wskazano, władza rodzicielska może również zostać ograniczona poprzez decyzję sądu rodzinnego z urzędu. Przesłanki do tego mogą zostać dostarczone do sądu między innymi z sądu karnego bądź od każdej osoby, która dostarczyła informacji na temat krzywdy dziecka.
Do przyczyn ograniczenia władzy rodzicielskiej z urzędu zaliczamy:
- zaniedbanie obowiązków wychowawczych,
- nadużywanie władzy rodzicielskiej poprzez przemoc fizyczną i psychiczną,
- zaniedbanie rozwoju dziecka,
- brak zainteresowania dzieckiem,
- porzucenie,
- wyjazd za granicę i pozostawienie dziecka bez opieki.
W takich sytuacjach sąd może między innymi:
- Zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania, w szczególności do pracy z asystentem rodziny, realizowania innych form pracy z rodziną, skierować małoletniego do placówki wsparcia dziennego, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej lub skierować rodziców do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną, poradnictwem lub świadczących rodzinie inną stosowną pomoc z jednoczesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
- Określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;
- poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;
- skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
- zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej, albo powierzyć tymczasowo pełnienie funkcji rodziny zastępczej małżonkom lub osobie, niespełniającym warunków dotyczących rodzin zastępczych, w zakresie niezbędnych szkoleń, określonych w przepisach o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej albo zarządzić umieszczenie małoletniego w zakładzie opiekuńczo-leczniczym, w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym lub w zakładzie rehabilitacji leczniczej.
Sprawy dotyczące ograniczenia władzy rodzicielskiej bywają niezwykle bolesne zarówno dla rodziców, jak i dzieci. Warto skorzystać z pomocy adwokata już na wczesnym etapie postępowania, gdyż dzięki temu zwiększymy szanse na korzystne rozwiązanie sprawy i unikniemy wielu trudnych momentów.