Dziedziczenie to temat, który prędzej czy później dotyczy większości rodzin. Zgodnie z przepisami prawa spadkowego zasadą jest dziedziczenie ustawowe. Jednak spadkodawca zawsze ma prawo sporządzić testament i rozporządzić swoim majątkiem według własnej woli. Co jednak, jeśli chce świadomie pozbawić kogoś z najbliższych prawa do spadku i dziedziczenia – również prawa do zachowku? Kluczem do tego mechanizmu jest wydziedziczenie, uregulowane w art. 1008 Kodeksu cywilnego.
Czego dowiesz się z artykułu?
Czym jest wydziedziczenie: kogo można wydziedziczyć?
Wydziedziczenie to instytucja prawa spadkowego, która polega na pozbawieniu zstępnych (dzieci, wnuków), małżonka i rodziców prawa do zachowku. Należy ją wyraźnie odróżnić od pominięcia w treści testamentu – samo pominięcie nie odbiera prawa do zachowku. Tylko skuteczne wydziedziczenie, dokonane zgodnie z przepisami, może sprawić, że dana osoba całkowicie straci prawo do spadku, także w formie zachowku.
Jednak wielu spadkodawców nie zdaje sobie sprawy, że wydziedziczenie dziecka nie oznacza automatycznie, że jego dzieci (czyli wnuki) również nie będą mogły ubiegać się o zachowek.
Zgodnie z art. 1009 Kodeksu cywilnego:
„Przyczyna wydziedziczenia odnosi skutek także wobec zstępnych wydziedziczonego, jeżeli zachodzi względem nich.”
Co to oznacza? Wnuki osoby wydziedziczonej nadal mogą ubiegać się o zachowek, chyba że spadkodawca wyraźnie wskaże, że przesłanka wydziedziczenia dotyczy również ich.
Jakie są przyczyny wydziedziczenia ?
Przepisz artykułu 1008 kodeksu cywilnego wskazuje trzy przesłanki, na podstawie których spadkodawca może dokonać wydziedziczenia. Zgodnie z tym przepisem spadkodawca może wydziedziczyć osobę uprawnioną do zachowku tylko z ważnych przyczyn, takich jak:
- Uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wobec spadkodawcy – np. agresja, brak szacunku, zachowania rażąco niewłaściwe.
- Dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób przestępstwa umyślnego przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, albo rażącej obrazy czci – np. pobicie, groźby, znieważenie.
- Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy – np. brak opieki w chorobie, zerwanie kontaktu, nieudzielanie pomocy mimo możliwości.
Należy zatem pamiętać, że wydziedziczenie uprawnionego do zachowku musi zostać uzasadnione. Zachowania będące przyczyną wydziedziczenia muszą mieć charakter uporczywy. Nie każde trudne zachowanie członka rodziny uzasadnia wydziedziczenie. Spór, różnica zdań czy pojedyncze incydenty nie wystarczą, jeśli nie mają charakteru uporczywego i nie naruszają rażąco norm społecznych. Przyczynę wydziedziczenia nie stanowią:
- sporadyczne konflikty rodzinne,
- postępowanie wbrew woli spadkodawcy,
- przerwy w kontakcie wynikające z winy obu stron,
- brak bliskiej więzi emocjonalnej, jeśli nie wynika z winy wydziedziczanego,
- odmienność poglądów czy stylu życia.
Kiedy postępowanie można uznać za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego?
Spadkodawca może wydziedziczyć osobę uprawnioną do zachowku, jeśli ta uporczywie postępuje w sposób sprzeczny z regułami współżycia społecznego wobec niego. Pojęcie to nie jest ściśle zdefiniowane w ustawie – dlatego w praktyce jego interpretacja zależy od konkretnego przypadku oraz orzecznictwa sądów.
Zasady współżycia społecznego to ogólne normy etyczne i moralne, które obowiązują w społeczeństwie – takie jak szacunek wobec rodziców, lojalność, pomoc w potrzebie, unikanie przemocy fizycznej i psychicznej, uczciwość w relacjach rodzinnych. Naruszanie tych zasad w sposób rażący, długotrwały i świadomy może być podstawą wydziedziczenia.
📌 Przykład z praktyki:
Pani Maria sporządziła testament, w którym dokonała wydziedziczenia własnego dziecka – syna, Jana. W uzasadnieniu napisała, że Jan przez wiele lat: publicznie ją poniżał i obrażał w obecności rodziny, wielokrotnie groził jej przemocą, odmawiał pomocy w chorobie, mimo że mieszkał w tym samym mieście, zrywał kontakt i rozpowszechniał nieprawdziwe, obraźliwe informacje na jej temat.
Takie zachowanie – uporczywe, celowe, nielicujące z zasadami moralnymi – Sąd uznał za postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i wystarczające do wydziedziczenia. Jan został skutecznie pozbawiony prawa do zachowku
Umyślne przestępstwo przeciwko życiu jako podstawa do wydziedziczenia.
Ustawodawca dopuszcza wydziedziczenie osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu spadkodawcy lub osób mu najbliższych, traktując takie zachowanie jako rażące naruszenie więzi rodzinnych i zasad współżycia społecznego.
Zgodnie z artykułem 1008 pkt 2 kodeksu cywilnego, wydziedziczenie może nastąpić gdy:
Spadkodawca może w testamencie wydziedziczyć zstępnych, małżonka lub rodziców, jeżeli uprawniony do zachowku dopuścił się względem niego umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
Takie przestępstwa są określone w kodeksie karnym, są to m.in.: Zabójstwo (art. 148 KK), Usiłowanie zabójstwa (art. 13 §1 w zw. z art. 148 KK), Podżeganie lub pomocnictwo do zabójstwa (art. 18 KK), Namawianie do samobójstwa (w niektórych okolicznościach), Ciężkie pobicie z zamiarem pozbawienia życia (jeśli kwalifikuje się pod usiłowanie zabójstwa), inne działania mogące skutkować śmiercią człowieka, jeśli były świadome i zamierzone.
Przestępstwo może być skierowane bezpośrednio przeciwko spadkodawcy, ale również przeciwko jego najbliższym – np. współmałżonkowi, dziecku, rodzicowi – co również uprawnia do wydziedziczenia.
Choć wyrok karny potwierdzający popełnienie przestępstwa ułatwia wydziedziczenie, nie zawsze jest warunkiem koniecznym. Spadkodawca może wyraźnie opisać okoliczności w testamencie, a sąd w razie sporu zbada, czy doszło do czynu, który rzeczywiście spełnia przesłanki przestępstwa przeciwko życiu
Na czym polega uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych?
Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych to jedna z trzech przesłanek, które umożliwiają wydziedziczenie osoby uprawnionej do zachowku, czyli pozbawienie jej prawa do udziału w spadku po zmarłym. Polega ono na świadomym, długotrwałym i rażącym zaniedbywaniu podstawowych obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy, takich jak:
- utrzymywanie kontaktu,
- udzielanie pomocy i wsparcia w chorobie,
- okazywanie szacunku i zainteresowania losem bliskich,
- pomoc finansowa lub emocjonalna (w granicach możliwości).
📌 Przykłady z praktyki
- Zerwanie kontaktu z rodzicem na wiele lat, mimo że rodzic próbował nawiązać relację.
- Brak pomocy choremu spadkodawcy, mimo wiedzy o jego trudnej sytuacji i możliwości udzielenia wsparcia.
- Brak jakiegokolwiek zainteresowania losem rodzica – nawet w sytuacjach granicznych (np. hospitalizacja, ciężka choroba).
- Ignorowanie obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy.
- Odmowa udziału w życiu rodziny bez przyczyny – np. brak odpowiedzi na zaproszenia, unikanie kontaktu.
- Brak udziału w pogrzebie współmałżonka lub rodzica bez uzasadnienia, jeśli to wpisuje się w szerszy kontekst braku relacji.
Procedura wydziedziczenia – jak skutecznie dokonać wydziedziczenia dziecka?
Istotne jest, iż wydziedziczenie może zostać dokonane wyłącznie poprzez odpowiedni zapis w testamencie spadkodawcy – tylko wówczas będzie ono miało skutki prawne. Należy również pamiętać, iż kodeks cywilny nie dopuszcza sytuacji częściowego wydziedziczenia bądź wydziedziczenia z przyczyn innych niż te wskazane w przepisach prawnych. O tym, czy wydziedziczenie jest zasadne, rozstrzyga sąd w toku postępowania o nabycie spadku.
Ponadto, jeśli spadkodawca wybaczył dane zachowanie uprawnionemu do zachowku (pod warunkiem, iż nie było to spowodowane groźbą, bądź wprowadzeniem w błąd), wówczas ten nie traci prawa dziedziczenia. Wystarczy bowiem, iż istnieją odpowiednie dowody (ustne, pisemne bądź dorozumiane) potwierdzające zaistnienie takiej okoliczności, również po śmierci spadkodawcy. O tym, czy przebaczenie miało miejsce, decyduje sąd.
Skutki wydziedziczenia przez spadkodawcę w testamencie – utrata prawa do zachowku
Każdy ma prawo do swobodnego decydowania o swoim majątku po śmierci, prawo przewiduje ochronę dla najbliższych członków rodziny – w postaci otrzymania zachowku. Prawo do zachowku przysługuje bowiem najbliższym krewnym spadkodawcy, którzy byliby powołani do dziedziczenia ustawowego, gdyby nie testament lub darowizny poczynione przez spadkodawcę. Zalicza się do nich: zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki), małżonka oraz rodziców (jeśli nie ma zstępnych). Wydziedziczenie jednak tę ochronę może wyłączyć.
Osoba wydziedziczona zostaje pozbawiona zachowku – czyli traci prawo do części spadku, jaka by jej przypadała, gdyby została pominięta w testamencie. Co to oznacza w praktyce?
- Wydziedziczony nie dziedziczy ani z ustawy, ani z testamentu.
- Nie może dochodzić żadnych roszczeń o zachowek od osób, które spadek otrzymały.
- Uznaje się go tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (chyba że zostawił zstępnych).
📌 Uwaga: Jeżeli wydziedziczony zostawił dzieci, to one mogą dochodzić zachowku w jego miejsce, chyba że również dokonano ich wydziedziczenia w testamencie.
Wydziedziczenie nie jest tym samym co pominięcie w testamencie
Wielu spadkodawców uważa, że wystarczy kogoś nie wymienić w testamencie, by pozbawić go spadku. To błąd. W przypadku pominięcie w testamencie – osoba nie dziedziczy, ale nadal zachowuje prawo do zachowku. Jedynie poprzez wydziedziczenie – osoba traci również prawo do zachowku.
Dlatego jeśli spadkodawca chce skutecznie pozbawić zachowku, musi wyraźnie wydziedziczyć daną osobę i opisać jedną z przyczyn wydziedziczenia wskazanych w art 1008 k.c.
Testament negatywny – pominięcie spadkobiercy ustawowego
W polskim prawie spadkowym istnieje kilka form rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci. Najczęściej spotykanym rozwiązaniem jest testament pozytywny – czyli taki, w którym spadkodawca wskazuje osoby, które mają odziedziczyć jego majątek. Jednak nie każdy chce zapisać swój majątek rodzinie – czasem zależy mu po prostu na wyłączeniu konkretnych osób od dziedziczenia. Właśnie w tym celu można sporządzić tzw. testament negatywny.
📌 Przykład testamentu negatywnego
„Wyłączam od dziedziczenia po mnie mojego syna Jana Kowalskiego.”
W takiej sytuacji, jeśli spadkodawca nie powołał nikogo innego w testamencie, pozostali spadkobiercy ustawowi (np. drugi syn, żona) dziedziczą w większych udziałach – tak jakby Jan nie dożył otwarcia spadku.
Co jeśli wydziedziczenie jest nieuzasadnione?
Może się zdarzyć sytuacja, iż dana osoba uważa się za niesłusznie wydziedziczoną. Jeżeli przyczyna nie była zgodna z ustawowymi przesłankami, była nieprawdziwa, nie da się jej udowodnić. W takiej sytuacji ma prawo wystąpić do Sądu o zapłatę zachowku. Pozew składa się przeciwko spadkobiercom, którzy otrzymali spadek. Konieczne będzie przygotowanie solidnego materiału dowodowego. Dowodami mogą być: korespondencja, wiadomości SMS, e-maile, zeznania świadków (np. sąsiadów, członków rodziny), dokumenty, opinie lekarskie, akta spraw karnych lub rodzinnych.
Istnieje również możliwość podważania całego testamentu, a nie jedynie podstaw wydziedziczenia. Należy jednak zaznaczyć, że taki proces spadkowy jest niezwykle trudny. Warto w tym zakresie skorzystać z pomocy doświadczonego prawnika do spraw spadkowych.
Alternatywa dla wydziedziczenia – zrzeczenie się dziedziczenia
Jeśli relacje najbliższej rodziny są dobre i spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego, gdyż brak jest przyczyn wskazanych w art. 1008 k.c., istnieje inne rozwiązanie. Możliwość wcześniejszego zawarcia umowy o zrzeczenie się dziedziczenia – to działanie dobrowolne, wymagające formy aktu notarialnego.
Pomoc Radcy Prawnego i Adwokata w procesie o skuteczność wydziedziczenia
Wydziedziczenie to skuteczna, ale rygorystyczna instytucja prawa spadkowego. Aby było ważne i skuteczne, musi: być dokonane w testamencie, zawierać konkretną i prawdziwą przyczynę, spełniać przesłanki z art. 1008 kodeksu cywilnego. W przypadku wątpliwości warto skorzystać z pomocy adwokata lub notariusza – niewłaściwe sporządzenie testamentu i oświadczenia o wydziedziczeniu może prowadzić do długoletnich sporów sądowych.
