Obrona konieczna jest okolicznością, która wyłącza bezprawność czynu zabronionego, co oznacza, że czyn nie stanowi przestępstwa (kontratyp bezwzględny). Innymi słowy, można powiedzieć, że obrona konieczna jest prawem, który zezwala obywatelowi bronić się przed napastnikiem bez konieczności ponoszenia konsekwencji prawnych. Warto jednak wiedzieć, w jakich okolicznościach obrona konieczna jest uzasadniona oraz kiedy może dojść do przekroczenia jej granic.
Obrona konieczna w świetle prawa
Obrona konieczna znajduje swą regulację prawną w art. 25 Kodeksu Karnego. Zgodnie z nim, nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem.
Oznacza to, iż obywatel ma prawo do obrony we własnym zakresie, a jeśli wskutek tejże obrony złamie prawo, nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności karnej. Zatem działanie w ramach obrony koniecznej jest zgodne z prawem nawet wówczas, gdy ofiara popełni czyn zabroniony.
Przesłanki obrony koniecznej
Warto przyjrzeć się bliżej prawnym przesłankom obrony koniecznej. Jak wyżej wskazano, wyłączenie kryminalnej bezprawności czynu wskutek obrony koniecznej jest uzasadnione w przypadku, gdy polega ona na odparciu zamachu. Może on mieć postać aktu agresji fizycznej oraz słownej, jak i mieć charakter oporu biernego.
Istotną przesłanką obrony koniecznej jest bezpośredniość zamachu. Obrona konieczna jest dopuszczalna wówczas, gdy zbiega się w czasie z dokonaniem zamachu, a działanie sprawcy jest na tak zaawansowanym etapie, że brak podjęcia kroków w celu jego przeciwdziałania będzie skutkowało zagrożeniem dla dobra prawa.
Ponadto obrona konieczna uzasadniona jest wtedy, gdy zamach skierowany jest na jakiekolwiek dobro chronione prawem, przy czym nie ma znaczenia wartość chronionego dobra oraz to, czy bronione jest dobro własne czy osoby trzeciej.
Kolejną ważną przesłanką, na którą należy zwrócić uwagę, jest konieczność oraz współmierność obrony. W ramach obrony koniecznej prawnie dopuszczalne jest naruszenie dóbr napastnika. Zatem nie istnieje konieczność zachowania proporcji pomiędzy dobrem bronionym a poświęcanym w ramach obrony dobrem sprawcy zamachu. Kwestia konieczności obrony może rodzić wiele pytań i wątpliwości co do jej zakresu. Sąd rozpatruje bowiem poszczególne przypadki, biorąc pod uwagę zarówno oceny formalnoprawne, jak również etyczne oraz społeczne.
Z kolei współmierność obrony koniecznej należy rozumieć jako zastosowanie środków obrony koniecznych do odparcia ataku w sposób umiarkowany i skuteczny, przy czym środki te powinny być w miarę możliwości jak najmniej drastyczne.
Przekroczenie granic obrony koniecznej
Szczegółowego wyjaśnienia wymaga zagadnienie przekroczenia granicy obrony koniecznej, do którego dochodzi w sytuacji, gdy obrona bądź zamach nie spełniają prawnych przesłanek kontratypu.
Może mieć to miejsce wówczas, gdy dobru prawnie chronionemu nie zagraża już niebezpieczeństwo, a mimo to dochodzi do zastosowania środków obrony przeciwko napastnikowi, wskutek czego doznaje on trwałego uszczerbku na zdrowiu bądź traci życie.
Przekroczenie granic obrony koniecznej może mieć postać:
- Ekscesu intensywnego (zgodnie z art. 25 §2 Kodeksu karnego), w przypadku zastosowania środka obrony niewspółmiernego do zagrożenia (dysproporcja dóbr zagrożonych oraz naruszonych) lub sposobu obrony, który nie był konieczny, aby odeprzeć zamach. Przekroczenie granic obrony koniecznej w tym przypadku może być wynikiem niewłaściwej oceny zagrożenia oraz skuteczności zastosowanego środka obrony.
- Ekscesu ekstensywnego wynikającego z naruszenia granic bezpośredniości przejawiającego się obroną przedwczesną, mającą miejsce zanim doszło do zamachu (nie był on aktualny) bądź obroną spóźnioną, do której doszło po zakończeniu zamachu.
Kwestia oceny, czy doszło do przekroczenia granicy obrony koniecznej wymaga szczegółowej analizy, zwłaszcza w przypadku ekscesu ekstensywnego. Kluczowe jest wówczas zbadanie, w jakiej odległości czasowej od zamachu doszło do obrony i tym samym określenie, czy obrona ta nie nosi znamion odwetu.
Konsekwencje przekroczenia granic obrony koniecznej
Skutkiem przekroczenia granic obrony koniecznej jest utrata znamienia bezkarności czynu. Wówczas działanie broniącej się osoby staje się działaniem bezprawnym, wskutek czego może ona zostać pociągnięta do odpowiedzialności karnej.
Art. 24 § 2 Kodeksu karnego przewiduje jednak zastosowanie nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet odstąpienie od wymierzenia kary.
Zgodnie z art. 24 § 3 w przypadku, gdy do przekroczenia granicy obrony koniecznej doszło pod wpływem strachu bądź wzburzenia wywołanego zagrożeniem, osoba broniąca się nie podlega karze.
Zakres stosowania obrony koniecznej, jak i ocena, czy doszło do przekroczenia jej granic, wymaga indywidualnego podejścia do każdego przypadku. W ocenie sytuacji sąd dokonuje szczegółowej analizy zdarzenia, okoliczności, stopnia zagrożenia oraz wszelkich innych aspektów mogących mieć wpływ na ostateczny wyrok w sprawie.
