Instytucja ubezwłasnowolnienia, w świetle polskiego prawa, w sposób istotny wpływa na status prawny jednostki. Warto wiedzieć, w jakich okolicznościach może dojść do ubezwłasnowolnienia oraz jak wygląda procedura jego dochodzenia.
Czym jest ubezwłasnowolnienie
Ubezwłasnowolnienie jest czynnością polegającą na sądowym ograniczeniu bądź pozbawieniu danej osoby prawa do czynności prawnych. W praktyce oznacza to tyle, że osoba ubezwłasnowolniona traci możliwość podejmowania samodzielnie decyzji i dokonywania różnego rodzaju czynności prawnych. Wynika to z faktu, że czynności prawne dokonane przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, są nieważne z wyjątkiem sytuacji, gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła umowę należącą do powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego np. drobne zakupy.
Należy zatem pamiętać, że ubezwłasnowolnienie rodzi poważne konsekwencje, a jego celem powinno być wyłącznie zapewnienie właściwej opieki i ochrony osobie, która nie potrafi samodzielnie zatroszczyć się o swoje sprawy i dbać o własne dobro.
Ubezwłasnowolnienie całkowite
Istnieją dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia: całkowite oraz częściowe. Zgodnie z art. 13 § 1 kodeksu cywilnego ubezwłasnowolnienie całkowite może dotyczyć osoby, która ukończyła 13 lat i nie jest w stanie samodzielnie podejmować istotnych decyzji z powodu choroby bądź zaburzeń psychicznych, umysłowego niedorozwoju czy zaburzeń spowodowanych alkoholizmem lub narkomanią. Należy przy tym pamiętać, iż istotne jest samo wystąpienie wspomnianych zaburzeń, bez względu na to, co było tego przyczyną.
Osoba objęta całkowitym ubezwłasnowolnieniem ma wyznaczoną opiekę, o ile nie pozostaje ona jeszcze pod władzą rodzicielską. Przedstawiciela ustawowego — opiekuna ustanawia Sąd opiekuńczy, po przesłaniu mu przez Sąd Okręgowy prawomocnego orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu całkowitym.
Należy jednak pamiętać, iż ubezwłasnowolnienie całkowite należy do najbardziej drastycznych form ingerowania w prawa człowieka oraz jego dobra osobiste i może mieć miejsce tylko wówczas, gdy zaistnieją ściśle określone przesłanki. Oznacza to, iż nie można całkowicie ubezwłasnowolnić osoby z inną ułomnością niż te, które zostały wskazane w przepisach prawnych.
Z uwagi na wyjątkowy charakter tej instytucji, podjęcie przez sąd decyzji o całkowitym ubezwłasnowolnieniu poprzedzone jest bardzo gruntownym zbadaniem sprawy i jednocześnie wymaga powołania biegłych sądowych z zakresu psychiatrii oraz psychologii.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
Ubezwłasnowolnienie częściowe polega na ograniczeniu osobie pełnoletniej prawa do czynności prawnych powodu choroby bądź zaburzeń psychicznych, umysłowego niedorozwoju czy zaburzeń spowodowanych alkoholizmem lub narkomanią w sytuacji, gdy nie istnieją wyraźne przesłanki do ubezwłasnowolnienia całkowitego, natomiast osoba ta wymaga pomocy przy prowadzeniu jej spraw majątkowych bądź osobistych. W przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego opiekuńczy Sąd Rejonowy ustanawia kuratelę, po przesłaniu mu przez Sąd Okręgowy postanowienia o ubezwłasnowolnieniu częściowym.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie
Sprawy o ubezwłasnowolnienie należą do właściwości Sądów Okręgowych, które rozpoznają je w składzie trzech sędziów zawodowych. Właściwy miejscowo będzie Sąd w okręgu, którego ma miejsce zamieszkania osoby, której dotyczyć ma ubezwłasnowolnienie, natomiast w przypadku braku miejsca zamieszkania – sądzie właściwym miejscu jej pobytu.
Od wniosku pobiera się opłatę stałą w kwocie 40 zł. Trzeba jednak pamiętać, że z uwagi na konieczność wydania opinii przez biegłych Sąd zażąda zapłacenia na ten cel zaliczki. Jest to kwota około 500 – 600 zł.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie, jak każde pismo procesowe, musi spełniać określone wymogi i powinien zawierać:
- oznaczenie Sądu, do którego jest kierowane
- oznaczenie stron postępowania – wnioskodawcę i uczestników postępowania – z udziałem Prokuratora Okręgowego
- żądanie ubezwłasnowolnienia (częściowe lub całkowite)
- wskazanie i uargumentowanie przyczyn ubezwłasnowolnienia, zgodnie z art. 13 § 1 k.c. lub 16 § 1 k.c.
- wskazanie uprawnienia do zgłoszenia wniosku
- stan cywilny osoby, wobec której kierowany jest wniosek o ubezwłasnowolnienie
Ponadto wniosek powinien również zawierać następujące załączniki:
- zaświadczenie lekarskie stwierdzające rozpoznanie choroby
- odpis aktu urodzenia uczestnika postępowania, a w przypadku kobiet – odpis aktu małżeństwa
- odpis aktu stanu cywilnego, który wskazuje, jakie jest pokrewieństwo pomiędzy uczestnikiem postępowania a wnioskodawcą
- kserokopię dowodu osobistego uczestnika postępowania
- wskazanie kandydata kuratora lub doradcę tymczasowego na czas procesu dla uczestnika postępowania
- dowód uiszczenia opłaty sądowej w wysokości 40 zł
- odpis wniosku wraz z załącznikami – 4 lub 5 w zależności od tego, czy osoba, która ma być ubezwłasnowolniona, pozostaje w związku małżeńskim czy też nie.
Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zostać złożony wyłącznie przez małżonka, krewnego w linii prostej oraz rodzeństwo lub przedstawiciela ustawowego.
Przebieg postępowania o ubezwłasnowolnienie
W toku postępowania Sad przesłuchuje wnioskodawcę, uczestników postępowania, biegłych sądowych, a także osobę, która ma zostać ubezwłasnowolniona. W sytuacji, kiedy osoba ta nie będzie stawiała się na wezwania Sądu, ten może zarządzić jej przymusowe doprowadzenie przez Policję. Osoba ubezwłasnowolniona, z uwagi na jej stan zdrowia może zostać także przesłuchana we własnym domu czy miejscu pobytu, ale zawsze z udziałem biegłych lekarzy.
W postępowaniu obowiązkowy jest udział Prokuratora Okręgowego.
Należy pamiętać, że Sąd nie jest związany żądaniem wniosku i orzeka o ubezwłasnowolnieniu częściowym czy całkowitym według własnego uznania, w oparciu przede wszystkim o wydaną przez biegłych opinię.
Po orzeczeniu przez Sąd ubezwłasnowolnienia zarządzane jest z urzędu przesłanie do Sądu opiekuńczego odpisu prawomocnego postanowienia. Wówczas, dla osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie sąd opiekuńczy ustanawia opiekuna, jeśli nie pozostaje ona pod opieką rodzicielską, natomiast dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo – ustanawia kuratora.
