Wraz z nabyciem prawa do spadku spadkobierca musi podjąć decyzję o jego przyjęciu w bądź odrzuceniu. Od niej bowiem zależeć będzie, w jakim zakresie spadkobierca będzie ponosić odpowiedzialność za ewentualne długi zmarłego. O czym należy pamiętać, przyjmując lub odrzucając spadek obciążony długami?
Oświadczenie w zakresie przyjęcia bądź odrzucenia spadku
Zgodnie z art. 1012 Kodeksu cywilnego spadkobierca może spadek odrzucić bądź przyjąć w formie stosownego oświadczenia. Natomiast art. 1015 § 1 wskazuje, iż oświadczenie to składa się w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania. Brak złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku we wskazanym terminie jest równoznaczny z przyjęciem przez spadkobiercę spadku. W konsekwencji majątek zmarłego staje się majątkiem spadkobiercy.
Odpowiedzialność za długi spadkowe
Złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w ustawowo określonym terminie skutkuje utratą prawa spadkobiercy do dziedziczenia po zmarłym, co dotyczy zarówno aktywów, jak i pasywów. Oznacza to, iż nie ponosi on żadnej odpowiedzialności prawnej za ewentualne długi ciążące na masie spadkowej, ale też nie otrzyma po swoim spadkodawcy żadnego majątku. W tej sytuacji sąd określi nowy krąg spadkobierców ustawowych, co może spowodować, iż prawo do spadku nabędą dalsi zstępni bądź inni krewni. Dla ochrony ich interesów warto wówczas zadbać o to, aby również i oni złożyli stosowne oświadczenie w zakresie przyjęcia bądź odrzucenia spadku, zgodnie z ich wolą.
Złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku skutkuje pełną odpowiedzialnością za długi spadkowe. W przypadku przyjęcia spadku wprost odpowiedzialność obejmuje cały majątek spadkobiercy, zatem wierzyciele będą dochodzić od niego spłaty zadłużenia nawet wówczas, gdy będzie ono przekraczało wartość majątku przejętego w spadku. Natomiast w przypadku złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca odpowiada za długi tylko do wysokości majątku spadku, zatem będzie on zobowiązany do spłaty ewentualnych wierzycieli tylko do takiej kwoty, jaką otrzymał w spadku.
Należy wiedzieć, iż do długów spadkowych, oprócz tych zaciągniętych za życia spadkodawcy, zaliczane są również koszty związane z pogrzebem, postępowaniem spadkowym, z obowiązkiem wykonania poleceń oraz zapisów, jak również obowiązkiem zapłaty zachowku.
Niezłożenie żadnego oświadczenia w ustawowo określonym terminie ma skutek taki sam, jak przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, co regulują znowelizowane przepisy kodeksu cywilnego obowiązujące od 18.10.2015 r. (ustawa z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.2015.539). Do tej pory niezłożenie oświadczenia skutkowało przyjęciem spadku wprost, czyli z pełną odpowiedzialnością za długi nawet po przekroczeniu wartości spadku. Warto jednak pamiętać, że automatyczne dziedziczenie z dobrodziejstwem inwentarza w razie niezłożenia oświadczenia przez spadkobiercę będzie miało zastosowanie tylko wówczas, gdy śmierć spadkodawcy nastąpiła po dniu 17.10.2015 r. W pozostałych przypadkach nadal obowiązują poprzednie przepisy, stąd spadkobiercy powinni szczególnie przestrzegać 6-miesięcznego terminu na złożenie oświadczeń spadkowych.
Złożenie oświadczenia o odrzuceniu bądź przyjęciu spadku – procedura
Spadkobierca może złożyć oświadczenie o odrzuceniu lub przyjęciu spadku w sądzie spadku, czyli sądzie właściwym według miejsca zamieszkania spadkodawcy – w toku postępowania o stwierdzenie prawa do spadku, a także przed notariuszem bądź w sądzie rejonowym, właściwym dla swojego miejsca zamieszkania. Oświadczenie to, wraz z załącznikami, zostanie niezwłocznie przesłane przez notariusza bądź sąd rejonowy do sądu spadku.
Oświadczenie o odrzuceniu bądź przyjęciu spadku powinno zawierać następujące informacje:
- dane personalne spadkodawcy: imię i nazwisko, miejsce jego ostatniego zamieszkania oraz datę i miejsce śmierci,
- tytuł powołania do spadku, tj. dziedziczenie testamentowe lub ustawowe,
- treść oświadczenia,
- wymienienie osób, które są znane spadkobiercy jako osoby należące do kręgu spadkobierców ustawowych,
- dane na temat wszelkich, wiadomych spadkobiercy testamentów wraz z podaniem ich treści oraz miejsca przechowywania.
Wraz z oświadczeniem spadkobierca składa również odpis aktu zgonu spadkodawcy lub prawomocne orzeczenie sądu o stwierdzeniu zgonu, a także inne akty stanu cywilnego, na podstawie których będzie można ustalić, że jest spadkobiercą zmarłego (np. akt urodzenia lub małżeństwa). W przypadku złożenia oświadczenia ustnie sporządzany jest z niego protokół.
Następnie wszystkie osoby wymienione w oświadczeniu jako powołane do dziedziczenia, muszą zostać powiadomione o odrzuceniu bądź przyjęciu spadku przez spadkobiercę.
Jeśli spadkobierca złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, konieczne będzie sporządzenie spisu inwentarza, o czym będzie mowa w dalszym akapicie artykułu.
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza – spis inwentarza
Przed nowelizacją ustawy, czyli do dnia 18.10.2015 r. do spisu inwentarza uprawniony był wyłącznie komornik po wcześniejszym złożeniu w sądzie wniosku w tej sprawie. Obecnie ustawodawca dopuszcza możliwość dokonania prywatnego spisu inwentarza przez spadkobiercę, zapisobiorcę windykacyjnego bądź przez wykonawcę testamentu, o ile nie zostanie on zakwestionowany przez wierzycieli. Spis taki nosi nazwę „wykaz inwentarza”
i musi zostać przeprowadzony starannie, tj. należy opisać w nim wszelkie przedmioty majątkowe należące do zmarłego, a także zapisy windykacyjne i długi spadkowe wraz z podaniem ich wartości na dzień otwarcia spadku. Wykaz może być sporządzony wspólnie przez kilku spadkobierców.
Wykaz inwentarza składa się w sądzie bądź przed notariuszem na wzorze określonym przez Ministra Sprawiedliwości na drodze rozporządzenia. Po jego zaprotokołowaniu sąd zarządza ogłoszenie wykazu inwentarza, który od tej pory będzie dostępny dla wierzycieli. Każdy z wierzycieli może, jak wyżej wspomnieliśmy, zakwestionować złożony spis i tym samym złożyć w sądzie wniosek o wydanie postanowienia o sporządzeniu spisu inwentarza.
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza a wierzytelności zabezpieczone hipotecznie
Zgodnie z art. 74 ustawy o księgach wieczystych i hipotece wierzyciel hipoteczny ma prawo dochodzić zaspokojenia z nieruchomości obciążonej hipoteką nawet wówczas, gdy należy ona do spadku przyjętego z dobrodziejstwem inwentarza, a więc w tym przypadku nie ma zastosowania ograniczenie odpowiedzialności wynikające z prawa spadkowego.
W przypadku, gdy dług hipoteczny nie byłby spłacany z majątku spadkodawcy, wierzyciel ma prawo kierować roszczenia przeciwko właścicielowi nieruchomości bądź prawa do nieruchomości obciążonej hipoteką, przeprowadzając w ten sposób postępowanie egzekucyjne z nieruchomości.
Uchylenie się od skutków niezłożenia oświadczenia w zakresie spadku
Warto pamiętać o tym, iż jeśli spadkobierca nie złożył oświadczenia w wyznaczonym ustawowo terminie pod wpływem groźby, bądź błędu, ma on możliwość uchylenia się od skutków niezłożenia tegoż oświadczenia. Ma wówczas zastosowanie art. 1019 § 2 i 3 Kodeksu cywilnego (Dz. U. z 1964 r. nr 16, poz. 93 ze zm.). Zgodnie z nim spadkobierca ten powinien przed sądem przedstawić okoliczności i udowodnić, iż został wprowadzony w błąd lub groźbą zmuszony do niezłożenia oświadczenia. Jednocześnie musi on złożyć oświadczenie, czy spadek odrzuca, czy przyjmuje. Warto w tym celu sięgnąć po pomoc kancelarii adwokackiej, która pomoże w ustaleniu właściwego toku argumentacji.
Należy przy tym zaznaczyć, iż błąd, o którym mowa w przepisach, musi mieć charakter błędu istotnego, a więc nie może wynikać, przykładowo, z nienależytej staranności spadkobiercy w ustaleniu rzeczywistego majątku wchodzącego w skład masy spadkowej. Jako błąd co treści czynności prawnej traktuje się między innymi błąd co do tytułu powołania do dziedziczenia, przedmiotu spadku bądź osoby spadkodawcy.
Aby ocenić istotność (prawną doniosłość) błędu, konieczne jest ustalenie, czy w sytuacji, gdy spadkobierca miałby wiedzę o rzeczywistym stanie majątku spadkodawcy, złożyłby oświadczenie o odrzuceniu bądź przyjęciu spadku.
